در مواردی که افراد مورد حمله قرار بگیرند و برای دفاع از خود یا افراد دیگر به ناچار مرتکب جرمی شوند، در این حالت دیگر اعمال آن ها مرجرمانه نیست و به آن رفتار، دفاع مشروع گفته می‌شود.

دفاع مشروع یا دفاع قانونی از جمله حقوقى است که در قانون براى افراد در نظر گرفته شده است. در واقع حمایت از شهروندان در برابر انواع خطراتی که ممکن است آن ها را تهدید کند، بر عهده‌ دولت است. و دولت ها نیز بر اساس قانون به این وظیفه عمل می‌کنند. اما گاهی در برخی از موقعیت ها، اشخاص در معرض خطراتی قرار می‌گیرند که ممکن است در آن زمان هیچ دسترسی به نهادهای دولتی وجود نداشته باشد یا مراجعه‌ به آن ها زمان بر باشد و موجب ضرر و زیان بیشتری شود. در چنین شرایطی قانون‌ به اشخاص این اجازه را می‌دهد که در برابر صدمات از خود و اطرافیان خویش محافظت کنند. در ادامه با شرایط تحقق و ابعاد حقوقى این گونه از دفاع با توجه به نظر قانونگذار آشنا مى‌شویم. در ادامه با مجله دلتا همراه باشید.

دفاع مشروع چیست؟

طبق ماده‌ ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی که مقرر کرده است:
«هرگاه فردی در مقام دفاع از نفس، عِرض (آبرو)، ناموس،‌ مال یا آزادی تن خود یا دیگری در برابر هرگونه تجاوز یا خطر فعلی یا قریب ‌الوقوع با رعایت مراحل دفاع، مرتکب رفتاری شود، طبق قانون جرم محسوب نمی‌شود.» بنابراین در مواردی که افراد مورد حمله قرار بگیرند و برای دفاع از خود یا افراد دیگر به ناچار مرتکب جرمی شوند، در این حالت وصف مجرمانه از اعمال آن ها برداشته می‌شود و به آن رفتار، دفاع مشروع گفته می‌شود. در این صورت شخص دفاع کننده، تعقیب و مجازات نمی‌شود و در خصوص ضرر و زیان و خساراتی که اتفاق افتاده مسئول نیست. همین شرایط در مورد دفاع از افراد دیگر نیز صدق می‌کند البته به‌ شرطی که آن‌ ها ناتوان از دفاع بوده یا نیاز به کمک داشته باشند.

شرایط دفاع مشروع

گاهی شخص در موقعیت های خاص و استثنایی مرتکب رفتاری می‌شود که در شرایط عادی از نظر قانون جرم است، ولی چون در آن موقعیت خاص مرتکب شده، دیگر عمل وی، جرم تلقی نمی‌شود و لذا برای آن مجازات هم تعیین نمی‌شود. به این عوامل که باعث از بین رفتن وصف مجرمانه رفتاری می‌شوند علل موجهه جرم گفته می‌شود. در کلیه کشورها و از جمله کشور ما، دفاع مشروع جزء عوامل موجهه جرم محسوب می‌شود. به‌ عنوان مثال، قتل جرم است و برای مرتکب قتل، مجازات قصاص یا پرداخت دیه به‌ همراه مجازات حبس در نظر گرفته شده است. اما اگر شخصی در حین دفاع مشروع از خود یا دیگری، اعمالی انجام دهد که باعث مرگ شخص مهاجم شود، نمی‌توان او را به‌ خاطر ارتکاب قتل به مجازات قصاص، دیه یا حبس محکوم کرد، حتی اگر این قتل به‌ صورت عمدی واقع شده باشد. طبق قانون، این دفاع در موقعیت های خاص و استثنایی مجاز است، بنابراین باید شرایطی که قانون‌گذار برای آن تعیین کرده است، وجود داشته باشد. به این معنا که رفتار فرد طوری باشد که بتوان آن را دفاع مشروع نامید. این دفاع چند شرط کلی دارد که در زیر به آن ها اشاره شده است؛
۱. شخص باید در برابر یک حمله فوری و جدی باشد.
۲. جان، مال و آبروی یک نفر مورد لطمه قرار گیرد.
۳. راه دیگری برای دفع این حمله وجود نداشته باشد.

شرایط دفاع از دیگران

گاهی ممکن است شخصی برای دفاع از دیگران مرتکب جرم شود. در چنین حالتی، زمانی می‌توان این دفاع را مشروع دانست که علاوه ‌بر شروطی که در بالا ذکر شد، یکی از عوامل زیر نیز وجود داشته باشد:
• دفاع شونده از نزدیکان دفاع‌ کننده باشد.
• مسئولیت دفاع از دفاع‌ شونده بر عهده‌ دفاع ‌کننده باشد.
• دفاع ‌شونده نتواند از خود دفاع کند.
• دفاع‌ شونده از دیگران تقاضای کمک کند یا در وضعیتی باشد که امکان کمک گرفتن از دیگران را نداشته باشد.